گفت و گو با دکتر بسنج دربارۀ کتاب «ترجمۀ دیداری شنیداری: رویکرد بینارشته‌ای در زیرنویس‌گذاری»
به بهانۀ انتخاب کتاب «ترجمۀ دیداری شنیداری: رویکرد بینارشته‌ای در زیرنویس‌گذاری» به عنوان اثر شایستۀ تقدیر در چهلمین دورۀ جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، توجه شما مخاطبان گرامی را به مصاحبۀ اختصاصی مرکز نشر آثار علمی با دکتر دانیال بسنج، مترجم اول کتاب یادشده جلب می‌نماییم.
- در آغاز ضمن تشکر، به عنوان مدخل گفتگو شمه‌ای از زندگی علمی و فرهنگی خود را بیان نمایید.
با عرض سلام و احترام. اینجانب دانیال بسنج، عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فرانسه و لاتین هستم. اگر از تحصیلات و زندگی علمی بخواهم اندکی بگویم، تحصیلات دانشگاهی را در رشتۀ زبان و ادبیات فرانسه، سال 1378 در دانشگاه فردوسی مشهد آغاز کردم. سال 1382 با پذیرفته‌شدن در مقطع کارشناسی ارشد به دانشگاه تربیت مدرس رفتم. در سال 1384 از دانشگاه استراسبورگ فرانسه پذیرش دکتری گرفتم و طی چهارسال اقامت در فرانسه تز دکتری خود را در حوزۀ علوم زبانی آماده و دفاع کردم. در پائیز سال 1388 به کشور عزیزمان بازگشتم و تدریس در گروه زبان و ادبیات فرانسه دانشگاه شهید بهشتی را آغاز کردم. یک‌سال بعد به استخدام دانشگاه شهید بهشتی درآمدم.
- لطفاً بفرمایید چه شد که به نوشتن یا ترجمۀ یک کتاب روی آوردید و اولین اثر شما چه بود؟
در دل رشتۀ زبان و ادبیات فرانسه و در دیگر رشته‌های زبان‌های خارجی همواره با «مسئلۀ ترجمه» مواجهیم. در واقع از بدو یادگیری زبان خارجی به فرهنگ لغت رجوع می‌کنیم، معنای واژگان را در گوشه‌ای یادداشت می‌کنیم و اندک اندک به‌خاطر می‌سپاریمشان. در مورد دستور زبان نیز همین فرآیند شناختی صادق است، یعنی تا معنای ترکیبات و منطق مفهومیِ جملات را درنیابیم، ساختار جملات در ذهنمان جای نمی‌گیرد. بنابراین «چالشِ دستیابی به معنا» همواره در کلاس‌های دانشگاهی زبان و ادبیات خارجی زنده و جاری است. امر ترجمه بر همین چالش استوار است: یعنی درک معنایِ متن مبدأ (متنی که می‌خواهیم ترجمه‌اش کنیم) و انتقال آن در قالب ساختار دستوری و نظام معناییِ زبانِ مقصد (زبان متنی که محصول ترجمۀ ماست). از همین‌رو، گرایش به انجام ترجمه را همواره امری طبیعی در خود می‌بینم که از علاقه و کنجکاوی نسبت به دیدن و کشف هرچه‌بیشترِ گسترۀ لایتناهی معنا نیرو می‌گیرد. از دیگر سو، اگر در نگاهی کلی بپذیریم که در بیشتر رشته‌های علوم تجربی، علوم پایه و یا فنی، تولیدات پژوهشگران بویژه در چارچوب مقاله نمود می‌یابد، در رشته‌های علوم انسانی اما گرایش به تولید و انتقال دانش در قالب کتاب بیشتر است یا که بهتر بگویم، در علوم انسانی کتاب جایگاه ویژه‌ای در دیده و دل‌ها دارد. اولین ترجمه‌ام را در نیم‌سال آخر تحصیلات کارشناسی انجام دادم؛ رمان هویت اثر میلان کوندرا را به فارسی برگرداندم، برای تمرینِ ترجمه.
- چرا کتاب ترجمۀ دیداری شنیداری را برای ترجمه انتخاب کردید؟ ویژگی‌های این کتاب چیست؟
این کتاب، یکی از شش یا هفت کتابی است که از سالهای ابتداییِ حضورم در دانشگاه شهید بهشتی از کشور فرانسه سفارش دادم و خریداری کردم. ویژگیِ این شش یا هفت کتاب، که ترجمۀ دو مورد دیگرشان نیز در انتشارات دانشگاه خودمان قبلاً به چاپ رسیده است، در درجۀ اول موضوع آنهاست که همگی به مقولۀ علمِ ترجمه‌شناسی می‌پردازند. این علم در کشور ما چند دهه است که حضور دارد اما میتوان نوپا به‌حساب آوردش. از این‌رو نیاز به تألیف و ترجمۀ دانشگاهی به زبان فارسی در این حوزۀ تخصصی احساس می‌شود. ویژگی دوم این چند کتاب، از جمله کتاب ترجمۀ دیداری‌شنیداری، کیفیت علمی و دانشگاهی آنهاست؛ نویسندگان همۀ این کتاب‌ها از استادان نام‌آور دانشگاه‌های فرانسه و اروپا هستند. انتقال آراء و نظرات ترجمه‌شناسان دانشگاهیِ فرانسوی و فرانسوی‌زبان به فضای علم ترجمه‌شناسی در ایران، می‌تواند از نظر بنده مکمل نگاه تئوریکِ غالباً انگلوساکسون به این علم در فضای آکادمیک کشورمان باشد. یعنی با وجود ترجمه‌هایی از دیگر فضاهای زبانی-علمی و از دل نگاه‌های چندگانه، مخاطب دانشگاهی فارسی‌زبان امکان مقایسه و تحلیل فراگیرتر می‌یابد. البته در بین مجامع علمی اروپایی، علم ترجمه‌شناسی بویژه در دانشگاه‌های کشور آلمان قدمت و پایه‌های مستحکمی دارد. امیدواریم از زبان آلمانی نیز شاهد ترجمه‌هایی در این زمینه باشیم. امید به این داریم که گردآوری آراء اندیشمندان دیگر کشورها و از هر زبان، به‌خدمتِ شکل‌گیری دانش و خوانشی ایرانی از علم ترجمه‌شناسی درآید.
- همکارتان در ترجمۀ این اثر ارزشمند چقدر نقش داشته‌اند؟
داشتن همکار در ترجمه، در مواردی، امکان گفت‌و‌گو و همفکری در بارۀ معانی و ساختار متن را میسر می‌کند. دو نگاه به یک متن می‌تواند دقیق‌تر باشد تا یک نگاه. البته در نهایت تصمیم با مترجم مسئول است. از همکار گرامیم در این اثر بخاطر تلاش‌هایشان سپاسگزارم. اعتقاد دارم که خوبی‌های کار گروهی همیشه از سختی‌هایش بیشتر است.
- ترجمه‌ی این کتاب چقدر طول کشید و در طول کار با چه مشکلاتی روبه‌رو شدید؟
از شروع کارِ ترجمه تا چاپ، بیش از سه سال طول کشید.
- آیا تا به حال بازخورد جالبی از مخاطب‌های کتابتان داشته‌اید که برای خودتان پررنگ باشد؟
از چند نفر از همکارانم در تهران و مشهد شنیدم که از این کتاب و دو کتاب ترجمۀ دیگرم که در انتشارات دانشگاهمان چاپ شده‌است، در کلاس‌های ترجمه‌شان استفاده می‌کنند. این‌که کتاب مفیدی گزینش و با کیفیتی متناسب با اهمیت کتاب ترجمه کرده باشم برایم ارزشمند است.
- برای درک این کتاب اطلاعات پیش‌نیاز هم لازم است؟
در این کتاب، در کنار مسائل فنیِ حوزۀ زیرنویس‌گذاری، به مفاهیم عمومیتری نیز دربارۀ ترجمۀ دیداری‌شنیداری پرداخته شده است که می‌تواند برای خوانندۀ آشنا با مبانی علم ترجمه‌شناسی مفید و آموزنده باشد.
- در ترجمه چقدر به متن وفادار بودید؟
در ترجمۀ متون پرگماتیک یا غیرادبی، وفاداری به متن مبدأ موضوعیت ندارد. مهم این است که کارکرد متن مبدأ به‌درستی به خوانندۀ مقصد منتقل شود، با زبانی خوانا و قابل فهم. البته بدون حذف و اضافه‌هایی که به تمامیت متن مبدأ صدمه وارد کند.
- آیا همه‌ی اصطلاحات معادل فارسی داشته‌اند یا شما برای آن‌ها واژه ساخته‌اید؟ برای روشن شدن همین اصطلاحات آیا واژه‌نامه هم ترتیب داده‌اید؟
واژگان و ترکیب‌های متعددی در متن این کتاب بود که معادل مشخصی در فرهنگ واژگان عمومی و در پیکره‌های متنی مجازی نداشت. سعی کردیم با مطالعۀ متن‌های فنی حوزۀ فیلم و سینما و زیرنویس‌گذاری، معادل‌هایی را پیشنهاد دهیم که برای خوانندۀ ترجمه قابل درک و البته قابل استفاده باشد. در پایان کتاب واژه‌نامه‌ای به همین منظور آمده است. همچنین در همین راستا در برخی صفحات کتاب، با آوردن معادل لاتین برخی واژگان و ترکیب‌ها در پانوشت، خواننده را از معادل‌گزینی واژگانی مترجم‌ها مطلع کردیم.
- این کتاب در سال 1401 موفق شد به عنوان اثر شایستۀ تقدیر در حوزۀ زبان‌شناسی در چهلمین دورۀ جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران معرفی شود. نکات و احساستان را در این مورد بفرمایید.
احساس اولیه‌ام با شنیدن خبر انتخاب کتاب ترجمۀ دیداری‌شنیداری، بیشتر از جنس شگفتیدن در معنای مثبت آن بود! دلیلش هم این بود که از کل روند و ماجرا شامل ارسال کتاب تا فرایند داوری و گزینش نهایی در جایزۀ کتاب سال بی‌اطلاع بودم. در واقع همکاران محترم انتشارات دانشگاه از پیش زحمت ارسال کتاب‌های چاپ‌شده در دانشگاه را به جشنوارۀ کتاب سال متحمل شده‌بودند که شامل کتاب ترجمۀ دیداری‌شنیداری هم می‌شد. مسلماً اگر انتشارات دانشگاه بموقع اقدام نکرده بود، فرصت از دست رفته بود. از همکاران ارجمند و مدیر فرهیختۀ انتشارات دانشگاه شهید بهشتی بسیار سپاسگزارم که با عملکرد حرفه‌ای و عالمانۀ خود همه‌ساله این امکان را برای کتاب‌های چاپ‌شده در دانشگاهمان فراهم می‌سازند.
- نقش انتشارات دانشگاه در خلق این اثر چطور بوده است؟
نقشی بسیار پررنگ و اساسی. چه در فرایند پیش‌چاپ، شامل داوری و نقد متن اولیه و ویراستاری سازندۀ متن و ...، چه در پساچاپ و مواردی که در بالا عرض کردم.
در سالهای اخیر با چند ناشر معتبر دانشگاهی دیگر و چند ناشر غیردانشگاهی همکاری داشته‌ام. با قطعیت میتوان گفت، و بر همکاران پوشیده نیست، که عملکرد تیم مرکز نشر آثار علمی دانشگاه شهید بهشتی کم‌نظیر و شایستۀ تقدیر است.
- شما این کتاب را به چه کسی تقدیم می‌کنید و اگر ممکن است احساستان را در این مورد توضیح دهید.
این کتاب را به همۀ پژوهشگران و دانشجویان تقدیم می‌کنم. امیدوارم کتاب مفیدی برایشان باشد. خوشحالم که کتاب مورد توجه قرار گرفته است. اما این توجه مرهون یک کنشِ جمعی است که بواسطۀ همکاری متقابل و هم‌افزایی صاحب یا صاحبان اثر با همکاران مرکز نشر آثار علمی دانشگاه شکل می‌گیرد.
- در پایان اگر صحبت خاصی دارید، بفرمایید.
در چارچوب یک آسیب‌شناسی عمومی، شاید لازم به یاد‌آوری باشد که در فضای دانشگاهی بویژه در دنیای امروز بخش عمده‌ای از تولید و تبادل دانش جهانی مبتنی بر دانستن و بکارگیری زبان‌های خارجی است. پژوهشگران و دانشمندان یک سرزمین نمی‌توانند صرفاً با تکیه بر داده‌های علمی بومی و منحصر به یک زبان، حتی در میان‌مدت، پویایی را در تولید و تبادل دانش در کشورشان حفظ کنند. حتی اگر زبان‌شان، زبان اول علم دنیا باشد. یکی از مهم‌ترین ابزارهای حفظ پویایی دانشی در این میدان، ترجمۀ متون تخصصی و علمی است. پس میتوان نتیجه گرفت که نباید نگاه فروکاهنده به امر ترجمۀ تخصصی دانشگاهی داشت. این نوع نگاه در حال حاضر در دانشگاه‌های ما احساس می‌شود و بهتر است اصلاح شود.
شایان ذکر است مخاطبان گرامی برای آشنایی بیشتر با این اثر ارزشمند می‌توانند بر روی لینک زیر کلیک نمایند.